Celiakia z czym to się je? – Dieta bezglutenowa

Celiakia z czym to się je? – Dieta bezglutenowa

Jeszcze do niedawna sądzono, że celiakia to choroba typowa dla wieku dziecięcego, z której wyrasta się po kilku latach diety. Otóż nic bardziej mylnego. Poprzez powtarzanie tych błędnych informacji, coraz częściej spotyka się osoby „wyleczone” z celiakii w młodości, które w późniejszym życiu zapadają na poważne schorzenia wynikające z nieprzestrzegania diety bezglutenowej.
 

Z ostatnich badań wynika, iż na celiakię choruje przynajmniej 1% ludności w Polsce. Kolejne badania sugerują, że częstotliwość występowania tej choroby nadal rośnie, a wynika to z faktu coraz to większego spożycia glutenu (wysokoglutenowe zboża) oraz lepszej diagnostyki choroby.

Słowo „celiakia” wywodzi się z greki i oznacza „brzuch”. W 1952 roku po raz pierwszy wykazano, że za charakterystycznymi objawami płynącymi z przewodu pokarmowego stroi gluten. Lata 60 ubiegłego wieku udowodniły dziedziczny charakter tej choroby. Celiakia dotyka dzieci jak i dorosłych, najczęstsza wykrywalność choroby ma miejsce między 40 a 50 rokiem życia.

Celiakia (choroba trzewna) – jest przewlekłym schorzeniem, trwającym całe życie, mającym podłoże genetyczne. Celiakia należy do chorób dietozależnych, dokładnie jest glutenozależna, gdzie dochodzi do nieprawidłowej odpowiedzi układu odpornościowego na spożywany gluten. U chorych spożywanie glutenu prowadzi do stanu zapalnego jelita cienkiego, a w konsekwencji do zaniku kosmków (komórek jelita cienkiego). Kosmkami nazywa się drobne wypustki błony śluzowej jelita, które odpowiadają za zwiększenie jego powierzchni, a także za efektywne wchłaniania składników odżywczych . Gluten upośledza wchłanianie składników w jelicie, co prowadzi do licznych niepożądanych objawów. Celiakii nie można nazwać alergią, jednak jest często z nią mylona.

Gluten należy do grupy białek zbożowych, nazywanych prolaminami. Niewłaściwa reakcja układu immunologicznego zostaje zapoczątkowana głównie przez frakcje prolamin, takich jak: gliadynę w pszenicy, sekalinę w życie, hordeinę w jęczmieniu. Sprawą dyskusyjną jest awenina zawarta w owsie, która również może wpływać niekorzystanie na układ odpornościowy.
 

Objawy celiakii – dolegliwości i problemy związane z złym przestrzeganiem diety

Objawy kliniczne w celiakii można podzielić na dwie grupy, płynące:

• ze strony układu pokarmowego,
• ze strony innych układów.

Do charakterystycznych symptomów płynących z układu pokarmowego zalicza się przewlekłe, tłuszczowe lub wodniste biegunki, wzdęcia, bóle brzucha, zaparcia, jadłowstręt, niedożywienie, spadek masy ciała.

Objawy ze strony układu krwionośnego to przede wszystkim niedokrwistość, wynikająca z nieprawidłowego wchłaniania w jelicie oraz skaza krwotoczna, która przejawia się większą skłonnością do krwawień w pobliżu tkanek i narządów.

Do objawów charakterystycznych dla układu mięśniowo-kostnego zalicza się osteoporozę, osteopenię i miopatię. Osteoporozę definiuje się jako układową chorobę szkieletu ze zbyt niską masą kości, a także zwiększonym ryzykiem złamań. Osteopenia to schorzenie przebiegające z niewłaściwą mineralizacją kośćca, a miopatia to osłabienie siły mięśni.

Dysfunkcja układu nerwowego przejawia się: migreną, zaburzeniem koordynacji ruchowej, padaczką, depresją.

Symptomami płynącymi z układu rozrodczego są: zaburzenia miesiączkowania, bezpłodność żeńska i męska, poronienia, martwe płody, przedwczesna menopauza.

W jamie ustnej powstawać mogą: afty, a także niedorozwój szkliwa zębowego.

Warto dodać, że objawy celiakii zazwyczaj są zależne od wieku chorego. W przypadku niemowląt i małych dzieci przeważają objawy ze strony układu pokarmowego, zaś u dorosłych dominują symptomy z innych układów i narządów.

Dodatkowo należy pamiętać o grupie chorób, które występują częściej u ludzi z celiakią, niż u osób zdrowych.

Zaliczyć do nich można: 

• autoimmunologiczne zapalenie tarczycy i wątroby,
• cukrzycę typu I,
• zespół Downa, Turnera, Wiliamsa.

Większe ryzyko zachorowania na chorobę trzewną  występuje także u krewnych pierwszego stopnia: rodziców, dzieci i rodzeństwa.

Fundamentem w terapii u pacjentów z celiakią jest stosowanie rygorystycznej diety bezglutenowej przez całe życie.

Właściwe stosowanie diety bezglutenowej skutkuje dobrym stanem zdrowia (fizycznym i psychicznym), ustąpieniem objawów klinicznych choroby, a także odzyskaniem sprawności jelit, odbudową kosmków jelitowych.

U osób ze świeżo rozpoznaną chorobą, przestrzegających diety, objawy kliniczne ustępują po około 3 tygodniach, natomiast odbudowa kosmków jelitowych może potrwać nawet 2 lata. Dlatego tak istotne jest, jak najszybsze rozpoznanie choroby oraz wprowadzenie ścisłej diety bezglutenowej. 

Główna zasada diety bezglutenowej opiera się na całkowitym wykluczeniu ze swojego jadłospisu: produktów zawierających pszenicę, jęczmień, żyto, a także – w polskich warunkach – owies, oraz pszenżyto, orkisz i wszystkie wyroby z ich dodatkiem!!!

Problematyczna kwestia owsa wynika z fakty, że owies, a dokładnie awenina zawarta w nim, nie powoduje typowej reakcji immunologicznej dla choroby trzewnej, jak w przypadku wyżej wymienionych zbóż. Dopuszcza się spożycie niewielkiej ilości owsa, jednak w Polsce owies jest silnie zanieczyszczone innymi zbożami, dlatego aby uniknąć wszelkich objawów klinicznych choroby, zaleca się eliminację również tego zboża. W Polsce jest możliwość kupna specjalnego, bezglutenowego owsa z Finlandii, którego produkcja jest dokładnie sprawdzana na każdym etapie. Warto dodać, że bezglutenowy owies może okazać się cennym uzupełnieniem diety chorego. Dodatkowo należy pamiętać, że niektórzy chorzy mogą go nie tolerować.

Krok pierwszy w kierunku leczenia celiakii – zaczynamy od diety bezglutenowej
Pierwszym krokiem tuż po rozpoznaniu choroby (ze względu na mocno zniszczone kosmki)  powinno być wprowadzenie przez pierwszych kilka miesiący diety lekkostrawnej bezglutenowej.

Po pierwsze należy wyłączyć z diety potrawy ciężkostrawne i wzdymające(owoce pestkowe, gruszki, warzywa strączkowe, kapustne, żółty ser, śmietanę, tłuste mięsa, wędliny i konserwy), a także potrawy smażone. Zaleca się gotowanie, gotowanie na parze, duszenie i pieczenie. W szczególnych przypadkach rekomendowana jest dieta bez lub ubogolaktozowa. Po około 2 miesiąca, po całkowitym ustąpieniu objawów klinicznych celiakii można powoli włączyć do diety produkty ciężej strawne.

Krok drugi w kierunku leczenia celiakii – dieta bezglutenowa na całe życie?
W drugim etapie, po częściowej odnowie kosmków jelitowych zaleca się stosowanie diety adekwatnej do wieku pacjenta, tak aby spełniała wszystkie zasady racjonalnego żywienia ustalone dla osób zdrowych. Dietetycy apelują, aby nie rezygnować ze swoich przyzwyczajeń, a znaleźć ich bezglutenowe zamienniki.

Naturalnymi „bezglutenowcami” są:

• ryż – biały i brązowy,
• ziemniaki,
• kukurydza,
• proso,
• soja,
• gryka,
• tapioka,
• amarantus,
• maniok,
• soczewica,
• ciecierzyca
• fasola,
• sago,
• sorgo,
• orzechy,
• owoce i warzywa,
• sezam,
• siemię lniane.

Za produkty bezglutenowe można również uznać produkty przetworzone, w których ilość glutenu nie przekracza 20 ppm (20 mg na 1 kg) – 41/2009 WE, i można je oznaczać międzynarodowym symbolem przekreślonego kłosa.

Warto zaznaczyć, że produkty bezglutenowe są wielokrotnie uboższe w białko, witaminy (z grupy B) oraz składniki mineralne (żelazo, cynk, magnez, miedź). Jedynie produkty oparte na gryce, amarantusie, prosie, w mniejszym stopniu kukurydzy, mają wyższy poziom tych składników oraz są bogatsze w błonnik.

Straty tych składników odżywczych warto zniwelować spożyciem kaszy gryczanej, jaglanej, niełuskanego ryżu, amarantusa. 

Przeciętna dieta chorego na celiakię odznacza się niskim spożyciem błonnika, zaś wysokim cukrów, w konsekwencji prowadzi to do częstych zaparć. Aby im przeciwdziałać chorym zaleca się zwiększenie podaży warzyw, owoców lub soków przecieranych. Przy zaparciach skuteczne okazują się bezglutenowe otręby (ryżowe, kukurydziane) oraz błonnik.

Do pozostałych produktów bezglutenowych należą:

• świeże, nieprzetworzone mięso, ryby, jaja,
• świeże mleko, maślanka, kefir, jogurt naturalny, nieprzetworzony ser biały, żółty,
• masło, smalec, margaryna, olej roślinny, oliwa z oliwek
• herbata, kawa naturalna, wody mineralne, soki owocowe,  kompoty, napary z ziół, czyste alkohole
• przyprawy: sól, pieprz, zioła, jednorodne przyprawy, ocet winny, ocet jabłkowy,
• zupy domowe.
• Oprócz znajomości produktów bezglutenowych, należy dokładnie czytać etykiety oraz kupować znane i sprawdzone marki.

Aby zminimalizować nieświadome spożycie glutenu prawie do zera zaleca się:

• wybierać produkty z licencjonowanym znakiem przekreślonego kłosa,
• wybierać produkty pozbawione tego znaku, ale z napisem lub oznaczeniem, że produkt jest  bezglutenowy,
• ostatnią deską ratunku okazuje się być dokładne przeczytanie etykiety i obiektywna ocena produktu.

Piśmiennictwo:

Czerwionka- Szaflarska M., Szaflarska- Popławska A., Muller L., Choroba trzewna dzieci i dorosłych, Bydgoszcz 2006.
Swora E., Stankowiak-Kulpa H., Mazur M., Dieta bezglutenowa w chorobie trzewnej. Poznań 2009.
Giezowska H., Giezowski D., Choroba trzewna- patogeneza, diagnostyka, leczenie i możliwości działań profilaktycznych.
Cichańska A.B., Celiakia- dieta bezglutenowa, niezbędne informacje i porady. Bygdoszcz 2013.
Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej.
Prof. Carlo Catassi, D r. Schär, Conzepta, 20 pytań i odpowiedzi dotyczących celiakii.

autor. Klaudia Plajzer 
dietetyk absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi