Zespół upośledzonego trawienia i wchłaniania

Zespół upośledzonego trawienia i wchłaniania

Zespół złego wchłaniania definiowany jest często jako niezdolność organizmu do wchłaniania składników odżywczych z pożywienia. Pojawienie się tego zjawiska wynika z różnego rodzaju dysfunkcji w układzie pokarmowym. Częstą przyczyną tych dysfunkcji bywa notoryczne łamanie zasad racjonalnego żywienia.

Jedzenie to nie tylko źródło rozkoszy dla podniebienia, ale przede wszystkim życiowa konieczność. Spożywanie pokarmów zapewnia naszemu organizmowi odżywczych składników oraz niezbędnej energii. Zanim organizm wykorzysta zawarte w spożytym pokarmie białka, tłuszcze i węglowodany, muszą one ulec trawieniu czyli rozłożeniu do odpowiednio małych cząstek, które będą mogły przeniknąć przez ścianę przewodu pokarmowego.

Trawienie przebiega w sposób uporządkowany a spożyty pokarm na każdym etapie zostaje odpowiednio przetworzony. W jamie ustnej zostaje rozdrobniony przez zęby, wymieszany ze śliną i przeżuty, a następnie pod wpływem zawartych w ślinie enzymów ulega częściowemu rozkładowi. Poprzez przełyk rozdrobniony i przesiąknięty śliną uformowany kęs pokarmowy dostaje się do żołądka, gdzie za sprawą enzymów trawiennych zawartych w soku żołądkowym zostaje rozłożony. W dwunastnicy trawienie jest kontynuowane z udziałem soku trzustkowego i żółci wydzielanej przez komórki miąższu wątroby.

Kolejny etap przemian spożytego pokarmu następuje w jelicie cienkim. Wydzielany przez te gruczoły sok jelitowy bogaty w enzymy, kończy proces trawienia wszystkich trzech makroskładników pożywienia, natomiast rozpoczyna się wchłanianie składników odżywczych.

Wchłanianie jest to nic innego jak transport produktów trawienia przez komórki jelitowe do naczyń włosowatych i limfatycznych organizmu. Głównym miejscem wchłaniania jest jelito cienkie, a szczególnie jego początkowy odcinek. Prawidłowa struktura anatomiczna błony śluzowej jelit wraz z prawidłową motoryką i unaczynieniem warunkuje skuteczność wchłaniania jelitowego. Powierzchnię wchłaniania jelit znacznie zwiększają fałdy okrężne oraz kosmki  jelitowe, które różnią się w poszczególnych odcinkach jelita cienkiego oraz ulegają zmianom w zależności od rodzaju stosowanej diety, rodzaju flory jelitowej oraz w zespole złego wchłaniania.

Prawidłowe wchłanianie zależy od następujących czynników:

• mechaniczne mieszanie i rozdrabnianie pokarmu;
• produkcja, wydzielanie, aktywność enzymów trawiennych;
• prawidłowa funkcja błony komórkowej;
• prawidłowe krążenie trzewne;
• czynność motoryczna przewodu pokarmowego;
• prawidłowa flora bakteryjna;

Zespół upośledzonego wchłaniania – charakterystyka ogólna

Problemy związane z zaburzeniami trawienia i wchłaniania są uważane za jedne z najczęściej występujących oraz są częstą przyczyną zasięgania porad u lekarza. Spowodowane są one wieloma czynnikami zewnętrznymi: złą jakością produktów spożywczych, niewłaściwym sposobem odżywiania się i błędami kulinarnymi. Zaburzenia pracy narządów trawiennych są następstwem częstego nieprzestrzegania zasad prawidłowego odżywiania co w efekcie powoduje nieprawidłową funkcje wszystkich narządów wewnętrznych a następnie całego organizmu. Zdarzają się jednak sytuacje, że mimo prawidłowego, racjonalnego odżywiania, pokarm nie jest odpowiednio trawiony i wchłonięty przez nasz organizm co w następstwie powoduje drastyczne niedobory witamin, minerałów, węglowodanów i białek. Taki problem może być skutkiem nieprawidłowego trawienia lub wchłaniania składników odżywczych do krwioobiegu z przewodu pokarmowego lub wynika z obu przyczyn. Wszystkie te przypadki zaburzeń bywają skutkiem różnego rodzaju trawiennych anomalii, nazywanych wspólnym mianem zespołu złego lub upośledzonego trawienia i wchłaniania. Określenie to obejmuje każdego rodzaju zaburzenia transportu składników pokarmowych przedostających się przez błonę jelitową, niezależnie w przebiegu jakiego typu schorzenia one występują.

Pełny zespól upośledzonego wchłaniania określany jest jako dysfunkcja transportu jelitowego dotycząca wszelkich składników odżywczych. Upośledzenie wchłaniania jelitowego w wielu stanach chorobowych ogranicza się do licznych składników odżywczych lub tylko do jednego wybranego składnika pokarmowego. Stan taki nazywamy wybiórczym lub niepełnym zespołem upośledzonego wchłaniania. Zaburzenia absorpcji produktów trawienia są zależne od powstałych zmian w błonie śluzowej jelita, co stanowi pierwotny zespół upośledzonego wchłaniania. Wtórnym zaburzeniem wchłaniania nazywamy sytuacje w momencie, gdy dochodzi do zaburzeń trawienia w świetle jelita, który zależy od braku odpowiedniego przygotowania substratu do transportu przez błonę jelitową. Taki podział na pierwotne oraz wtórne zaburzenia jest bardzo schematyczny, ponieważ trawienie i wchłanianie wykazuje ścisłe wzajemne powiązania, dlatego klasyfikacja ta nie znajduje powszechnej akceptacji.

Objawy kliniczne zależą od rodzaju niedoborów składników pokarmowych, witamin i składników mineralnych oraz mogą zależeć od zalegania strawionych, lecz niewchłoniętych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym, które przede wszystkim na drodze osmotycznej jak i wskutek drażniącego wpływu produktów rozpadu bakteryjnego, mogą prowadzić do biegunki z podwyższoną ilością tłuszczu, azotu białkowego oraz produktów fermentacji węglowodanów w stolcu.

Zespół upośledzonego wchłaniania – podział

Trawienie i wchłanianie w jelicie jest pewną całością, dlatego stan nieprawidłowości w trawieniu i wchłanianiu składników odżywczych z przewodu pokarmowego został nazwany jako wspólna nazwa zespołu złego wchłaniania. Istotne znaczenie w zespołach upośledzonego wchłaniania ma typ zaburzenia, który jest ściśle związany z rodzajem składników odżywczych nie mogących ulec procesowi wchłaniania. Zaburzenia te dotyczą złego wchłanianiu tłuszczów, węglowodanów, białek oraz zaburzeń wodno-elektrolitowych.

- zaburzenia wchłaniania tłuszczów – wydolność fizjologiczna wchłaniania tłuszczów jest duża gdyż ze stolcem jest wydalane zaledwie 5% spożywanych tłuszczów. W patogenezie złego wchłaniania tłuszczów istotną rolę odgrywają następujące procesy: nieprawidłowa lipoliza, która może wynikać ze znacznie szybszego pasażu jelit czy niedoborów enzymów trawiących tłuszcze, nieprawidłowe tworzenie miceli spowodowane utratą soli żółciowych lub utrudnionym ich przechodzeniem do jelit, dysfunkcją wydzielania chylomikronów wynikającą z uszkodzenia błony śluzowej jelit, czy z utrudnionym przepływem limfy pochodzenia nowotworowego. Objawem charakterystycznym zaburzeń wchłaniania tłuszczów są tłuszczowe biegunki a także ich konsekwencja, czyli straty witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.

- zaburzenia wchłaniania węglowodanów – przyczyna w patogenezie tych zaburzeń może pochodzić z: destrukcji lub stanu zapalnego błony śluzowej jelita, niedostatecznej hydrolizy np. w niewydolności trzustki, utracie węglowodanów na skutek nadmiernego mnożenia się bakterii w jelicie lub zakażenia niektórymi pasożytami. Wady enzymatyczne komórek nabłonka błony śluzowej jelit są istotnym czynnikiem zaburzeń, z których wynikają pierwotne i wtórne zespoły nietolerancji jedno- oraz dwucukrów. Podstawowym objawem nietolerancji tych związków jest biegunka fermentacyjna, której mechanizmem jest rozkład nie wchłoniętego cukru, którego produkty działają drażniąco na błonę śluzową jelit co w następstwie przyspiesza perystaltykę.

- zaburzenia wchłaniania białek – problem ten występuje rzadko i może wynikać z defektów enzymatycznych trzustki lub błony śluzowej jelita. Tylko w niektórych chorobach mogą występować zaburzenia wchłaniania białek i aminokwasów. Choroba z ciężkim uszkodzeniem błony śluzowej, taka jak zespół krótkiego jelita czy niektóre choroby metaboliczne np. cystynuria, może być przyczyną tego typu zaburzeń wchłaniania.

- zaburzenia wodno-elektrolitowe – są następstwem biegunki spowodowanej nadmiernym wydalaniem wody z kału. Przyczyna tych zaburzeń może wynikać ze zbyt częstego stosowania leków przeczyszczających, z niedrożności przewodu pokarmowego, w stanach hamowania absorpcji jonów w jelicie czy nieprawidłowej czynności jelit, kiedy to motoryka jelita zostaje przyspieszona. Zaburzenia wchłaniania w jelicie grubym nie powodują  poważnych dolegliwości dla chorego, gdyż jelito grube ma znaczną pojemność resorpcyjną w odniesieniu do wody i elektrolitów.

Upośledzenie wchłaniania może dotyczyć jednego, ale także wielu składników odżywczych, które zależą od typu nieprawidłowości. Istnieje podział uwzględniający ten fakt, który dzieli zespoły złego wchłaniania na trzy podstawowe kategorie: selektywne – jak w przypadku złego wchłaniania laktozy, częściowe – jak w przypadku abeta-lipoproteinemi oraz całkowite – jak w celiakii. Najbardziej znanym klinicznym podziałem zespołów upośledzonego wchłaniania jest klasyfikacja przedstawiona poniżej, w której uwzględniono przyczynę zaburzenia:

I. Zaburzenia w świetle jelita:

1. Niewydolność trawienna:

• zanikowy nieżyt żołądka;
• stan po rozległej resekcji żołądka;
• zespół Zollingera i Ellisona;
• niedomoga zewnątrzwydzielnicza trzustki;

2. Zaburzenia metabolizmu kwasów żółciowych:

• stan po resekcji jelita;
• utrudnienie transportu jelitowego kwasów żółciowych;
• zahamowanie odpływu żółci;
• zmiany wsteczne błony śluzowej jelit;
• kolonizacja bakteryjna błony śluzowej jelita;
• zahamowanie syntezy kwasów żółciowych w wątrobie.

II. Zaburzenia transportu błonowego:

1. Defekty wybiórcze:

• Abetalipoproteinemia;
• upośledzenia wchłaniania cukrów prostych;
• biegunka chlorkowa;
• defekty wchłaniania aminokwasów;
• niedobór oligosacharydaz;
• upośledzenie wchłaniania witaminy B₁₂;

2. Uogólnione zaburzenia wchłaniania:

• przewlekłe niedokrwienie jelit;
• choroby pasożytnicze;
• amyloidoza;
• choroba glutenowa;
• uszkodzenia popromienne;
• dysgammaglobulinemia;
• zaburzenia hormonalne;
• choroba Whipple’a;
• niedobory białkowe.

III. Patologie naczyń limfatycznych:

1. Enteropatie:

• wtórne, objawowe wysiękowe;
• alergiczna wysiękowa;
• idiopatyczna wysiękowa.

Zespół złego wchłaniania – objawy

Objawy w zespołach złego wchłaniania wynikają ze zwiększonego przejścia nie wchłoniętych substancji odżywczych przez przewód pokarmowy, albo mogą pochodzić z niedoborów żywieniowych, które pochodzą z niewystarczającego wchłaniania.

Głównym objawem upośledzonego wchłaniania są biegunki, a szczególnie biegunki tłuszczowe, które mają przykry zapach, przy czym wypróżnienie występuje z reguły po posiłkach. Inne objawy mogą wynikać z niedoborów energetycznych, witaminowych oraz wody i składników mineralnych, które mogą powodować: zmniejszenie masy ciała, osłabienie, brak łaknienia, wzdęcia brzucha, kruczenie, przelewanie i bóle w jamie brzusznej. W zależności od nasilenia zaburzeń obraz kliniczny chorego może się zmieniać. Rodzaj i nasilenie objawów złego wchłaniania może się różnić w zależności od przyczyny i schorzeń, wieku danej osoby i innych czynników. Ważnymi czynnikami wpływającymi na obraz kliniczny chorego jest rodzaj niedoborów składników odżywczych. Poniższa tabela przedstawia zależność objawów od niedoborów.

Tabela. Przykładowe objawy niedoborów wybranych substancji odżywczych

Substancja odżywcza	Przykładowe objawy niedoborów
wapń	tężyczka, krzywica, łamliwość kości, choroby  zębów i zaburzenia w procesie krzepnięcia
kwas foliowy	niedokrwistość i zaburzenia jelitowe
żelazo	anemia, bóle głowy, arytmia serca i osłabienie
magnez	osłabienie i zmiany pracy serca
potas	osłabienie organizmu, zaburzenia rytmu serca
witamina A	kurza ślepota i łuszczenie się skóry
witaminy B1	niewydolność układu krążenia i chudnięcie
witaminy B2	procesy zapalne błony śluzowej i skóry
witaminy B12	niedokrwistość
witaminy C	szkorbut i powolne gojenie się ran
witaminy D	rozrzedzenie kości i krzywica
witaminy E	osłabienie pracy mięśni i zaburzenia wzrostu
witaminy K	zaburzenia krzepnięcia krwi

Źródło: E. Holak, Biologia 2 zakres rozszerzony.  Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego s.12-13; A. Balcerczyk, Biologia repetytorium dla maturzystów i kandydatów na wyższe uczelnie, s. 170-101

Chcesz dowiedzieć się czegoś więcej o problemach z trawieniem i dolegliwościach jelit? Zobacz nasz jednodniowy webinar DIETOTERAPIA W CHOROBACH JELIT.

Piśmiennictwo
1. Gawęcki J., Roszkowski W., Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. PWN Warszawa 2009
2. Kunecki M., Leczenie żywieniowe w zaburzeniach wchłaniania. Postępy Żywienia Klinicznego 2008,2,31-36
3. Dzierżkowska J., Maśliński S, Układ trawienny. [w:] Patofizjologia, PZWL Warszawa 2002
4. Janus A., Zaburzenia trawienia i wchłaniania. http://gramzdrowia.pl/dr-andrzej-janus/artykuly/zaburzenia-trawienia-i-wchlaniania.html. 13 lutego 2011
5. Waszczuk E., Mulak A., Zespół złego wchłaniania w materiale własnym. Gastroenterologia Polska 2002,9,287-292

autor; mgr dietetyki Jakub Bukowski
absolwent Uniwersytetu Medycznego w Łodzi