Na przełomie ostatnich lat badania epidemiologiczne, kliniczne i liczne obserwacje wykazały, że izomery kwasów tłuszczowych trans (TFA) odpowiadają za zwiększone ryzyko zapadalności na choroby układu sercowo-naczyniowego oraz niektóre nowotwory. Ponadto izomery trans działają w organizmie człowieka immunosupresyjne, aterogennie i kancerogennie. Sprzyjają również gromadzeniu się tkanki tłuszczowej, co bezpośrednio prowadzi do otyłości typu brzusznego, a przez to również do zespołu metabolicznego i cukrzycy typu drugiego. Te niekorzystne skutki dotyczą jedynie kwasów trans powstałych sztucznie! (poprzez uwodornienie olejów roślinnych).
Do produktów bogatych w liczne kwasy trans powstałe sztucznie należą m.in. margaryny, produkty cukiernicze oraz żywność typu Fast food. Zupełnie inaczej na zdrowie człowieka wpływają kwasy tłuszczowe trans powstałe w sposób naturalny, których głównym źródłem w diecie człowieka są produkty mleczarskie. Niestety proponowany przez Parlament Europejski i Radę Europy sposób znakowania w produktach spożywczych kwasów tłuszczowych nasyconych i kwasów o konfiguracji trans, nie pozwala konsumentowi na rozróżnienie, czy kwasy te są pochodzenia naturalnego czy sztucznego. W związku z tym konsumenci zaczęli kojarzyć wszelkie produkty pochodzenia zwierzęcego, w tym również mleko, z niebezpiecznymi dla ich zdrowia kwasami tłuszczowymi. Zapanowała moda na zmianę w diecie mleka krowiego na mleko sojowe, pochodzenia roślinnego, utożsamiane z „dobrymi”, a więc korzystnymi dla zdrowia kwasami tłuszczowymi (KT).
Źródła podają, że średnie spożycie naturalnych kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans w Europie wynosi średnio 2g dziennie, z czego mleko i inne produkty branży mleczarskiej dostarczają aż 1/3 wszystkich kwasów tłuszczowych w konfiguracji trans. Najważniejsze kwasy tłuszczowe występujące w mleku w izomerii trans to kwas wakcenowy oraz skoniugowany kwas linolowy CLA.
Źródła podają różną ilość kwasu wakcenowego w mleku krowim w zależności od pory roku. Zimą procentowy udział kwasu trans wakcenowego w tłuszczu mlekowym waha się w przedziale od 1,5-2%, podczas gdy latem następuje stanowczy wzrost zawartości kwasu wakcenowego aż do 7%. Kwas wakcenowy jest aktywny biologicznie i jako wbudowany w fosfolipidy i glikolipidy lipidowy składnik błon komórkowych w organizmie człowieka odpowiada za sprawność wszystkich tkanek i narządów w ciele.
Liczne badania wykazują dobroczynne skutki działania kwasu trans wakcenowego zawartego w mleku krowim na zdrowie człowieka. Prowadzone były badania, które miały na celu sprawdzenie współwystępowania zależności między występowaniem miażdżycy w naczyniach wieńcowych, a ilością izomerów trans kwasów tłuszczowych w fosfolipidach płytek krwi badanych osób. Wykazano wówczas, że naturalnie występujące izomery trans rodziny kwasów tłuszczowych n-7, do której należy między innymi kwas wakcenowy, palmityloelaidynowy oraz linoloelaidynowy, będące składnikami tłuszczowymi mleka krowiego, nie mają wpływu na występowanie miażdżycy naczyń wieńcowych.
Ponadto w kolejnym doświadczeniu, gdzie badano rozwój komórek rakowych w hodowli tkankowej, zaobserwowano, że kwas wakcenowy zarówno w konfiguracji cis, jak i w konfiguracji trans zmniejsza rozwój komórek raka okrężnicy, przy czym udowodniono jednocześnie, że bardziej protekcyjnie na rozwój raka wpływa kwas wakcenowy właśnie w konfiguracji trans.
Bardzo prawdopodobna jest teoria, że kwas wakcenowy w konfiguracji trans zostaje inaczej wbudowywany w błony komórek rakowych, co przyczynia się do modyfikacji działalności enzymów odpowiadających za namnażanie i rozwój komórek nowotworowych w organizmie człowieka.
Kwas wakcenowy jest prekursorem do powstania izomerów skoniugowanego kwasu linolowego CLA. Inaczej mówiąc, w organizmie ludzkim kwas wakcenowy z produktów mlecznych może być bez problemu przekształcany do kwasu tłuszczowego linolowego CLA.
Jedynymi miejscami występowania koniugowanego kwasu linolowego CLA jest mleko krowie oraz mięso przeżuwaczy. Zawartość kwasu linolowego CLA w tłuszczu mlecznym jest jednak większa niż w mięsie i może sięgać aż 11,3 mg/g tłuszczu, podczas gdy maksymalna ilość zaobserwowana w mięsie to 8,5 mg/g tłuszczu.
Kwas linolowy CLA jest kwasem znanym szczególnie osobom próbującym bezskutecznie się odchudzać. Wspomaga on intensywnie odchudzanie i prowadzi do utrzymywania prawidłowej masy ciała, dzięki temu, że jego unikalna struktura działa hamująco na enzymy odpowiedzialne za odkładanie się tkanki tłuszczowej w ciele. Dodatkowo zmniejsza powstawanie nowej tkanki tłuszczowej i wzmaga procesy lipolizy, czyli rozkładu tłuszczu do wolnych kwasów tłuszczowych, służących między innymi, jako źródło energii w organizmie.
Przeprowadzono badania na myszach, dodając do ich racji pokarmowej mleczny kwas linolowy w ilości 0,5%, co doprowadziło do obniżenia masy ciała zwierząt. Po 4 pierwszych tygodniach odnotowano spadek masy do 57%, a po 8 tygodniach był to już spadek sięgający aż 75%. Skuteczność działania CLA potwierdzono również, prowadząc badania z udziałem ludzi otyłych i osób z zespołem metabolicznym. Jedno z nich, należące do badań randomizowanych, czyli przeprowadzanych z podwójną ślepą próbą oraz placebo, z udziałem 60 ochotników, u których zdiagnozowano zespół metaboliczny pokazało, że stosowanie kwasu linolowego CLA w diecie w ilości 3g na dzień, pod postacią mleka suplementowanego, przez czasokres 12 tygodni doprowadziło do stanowczego spadku masy tkanki tłuszczowej. Skutkowało to jednocześnie zmniejszeniem otyłości brzusznej.
Co ciekawe, w przypadku kolejnego doświadczenia, w trakcie stosowania diety wysokotłuszczowej, ale wzbogaconej o kwas linolowy – 0,05% CLA zanotowano istotny statystycznie spadek ilości cholesterolu całkowitego, „złego” cholesterolu frakcji LDL i triglicerydów, podczas gdy „dobry cholesterol frakcji HDL pozostał na tym samym poziomie, jak i przed zmianom diety. Spadek cholesterolu całkowitego wyniósł 26%, frakcji LDL 27%, a triglicerydów aż 28%. Opierając się na źródłach należy także zaznaczyć, że w niektórych badaniach udowodniono , że przy długotrwałym stosowaniu suplementacji izomerami kwasu CLA dochodzi do lepszego metabolizmu insuliny oraz glukozy we krwi.
Zawarty w mleku kwas linolowy jest również znane naukowcom ze swojego immunostymulującego działania na komórki – które zostało wielokrotnie udowodnione, w czasie prowadzenia doświadczeń z wykorzystaniem takich zwierząt jak króliki czy kurczaki. Prowadzono również badania z udziałem ludzi. Doświadczenia prowadzone na dużej grupie zdrowych ochotników potwierdziły, że suplementacja 3g dziennie kwasu linolowego CLA przez okres 12 tygodni prowadzi do zmian w układzie immunologicznym.
Wiele prowadzonych badań wykazało i potwierdziło, że zawarty w mleku kwas linolowy ma silne działanie przeciwnowotworowe. Jak pokazały doświadczenia przeprowadzane na myszach i szczurach, tworzone u nich sztucznie nowotwory sutka, żołądka, okrężnicy i skóry, są zatrzymywane już przy małych ilościach, bo jedynie od 0,05 do 1,5%, kwasu CLA w diecie. Dodatkowo zaobserwowane zostało również działanie kwasu linolowego stymulujące obronne systemy komórkowe w organizmie. Należy także zaznaczyć, że pochodzący z mleka kwas linolowy CLA blokuje powstawanie nowotworów zarówno na etapie inicjacji, promocji, jak i silnej progresji. Podobne działania w tym zakresie wykazują wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3. Jednak CLA działa zdecydowanie lepiej i z bardziej zadowalającymi efektami, niż np. wielonienasycone kwasy tłuszczowe z tłuszczu ryb lub niezwykle zalecane przez wszelkich specjalistów tłuszcze ssaków morskich, popularnie zwane tranem. Z badań wynika, że kwas linolowy CLA wykazuje działanie karcynoprotekcyjne już przy ilości zaledwie 1% w stosowanej diecie, podczas gdy tłuszcze ryb, dla osiągnięcia podobnej skuteczności działania muszą być stosowane w dawce aż 10-krotniewiększej. Źródła podają, że stosowane kwasów CLA w diecie daje lepsze efekty antyoksydacyjne niż witamina E (α-tokoferol) oraz butylohydroksytoluen (BHT), czyli często dodawany do żywności syntetyczny antyoksydant.
Ponadto mleczny kwas tłuszczowy CLA słynie także ze swojej antymiażdżycowej działalności na organizm człowieka. Udowodniono, że w przypadku myszy dodatek mieszaniny kwasów CLA w ilości 2,5 oraz 5g/kg do diety wysokotłuszczowej i niezwykle aterogennej prowadzi nie tylko do obniżenia ilości triglicerydów, ale przede wszystkim do wzrostu stosunku ilości „dobrego” cholesterolu HLD do cholesterolu całkowitego. Wyniki potwierdziły się również przeprowadzając badanie z udziałem myszy chorujących na cukrzyce, gdzie zastosowanie kwasu tłuszczowego CLA w ilości jedynie 0,9%, doprowadziło do zmniejszenia stężenia triglicerydów oraz wzrostu poziomu HDL-cholesterolu aż o 50%. Niestety u myszy cierpiących na cukrzycę, mimo wspaniałej poprawy wskaźników lipidowych we krwi nie udało się zahamować daleko idących zmian miażdżycowych. Jednakże inne badania udowodniły, że dodatek mieszaniny izomerów cis-9, trans-11 oraz trans-10, cis-12 CLA w ilości 1% do diety aterogennej nie tylko zahamowało dalsze powstawanie zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych, ale także doprowadziło do cofnięcia aż 90% wcześniej powstałych zmian. W przypadku profilaktyki antymiażdżycowej z udziałem skoniugowanego mlecznego kwasu linolowego, najważniejsze znaczenie ma fakt, że CLA działa w organizmie człowieka wielokierunkowo. Przede wszystkim reguluje profil lipidowy krwi, chroni przed triglicerydemią, a więc tym samym również przed otyłością i cukrzycą i zapobiega szerzeniu się i powstawaniu stanów zapalnych w organizmie.
Należy stanowczo podkreślić, że obecne w mleku krowim naturalne izomery kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans charakteryzują się silnym i licznie udowodnionym działaniem prozdrowotnym, dlatego nie mogą być utożsamiane z kwasami trans powstałymi sztucznie. Kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans, przed którymi konsumenci są mocno ostrzegani, znajdują się w utwardzanych olejach, żywności typu Fast food i innych licznych produktach zaliczanych do tzw. żywności wygodnej . Warto zaznaczyć, że aż 70% spożywanych w Polsce kwasów o konfiguracji trans pochodzi właśnie z takich produktów żywnościowych. Zaleca się, aby każda osoba bez względu na wiek i stan zdrowia ograniczała w diecie sztucznie powstałe kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans.
Piśmiennictwo
1. G. Cichosz, H. Czeczot: Kwasy tłuszczowe izomerii trans w diecie człowieka. Bromat. Chem. Toksykol., 2012; XLV (2) :181-190.
2. M. Kowalska, G. Cichosz: Produkty mleczarskie- najlepsze źródło CLA. Bromat. Chem. Toksykol., 2013; XLVI (1): 1-12.
3. G. Cichosz, H. Czeczot: Tłuszcz mlekowy- źródło antyoksydantów w diecie człowieka. Bromat. Chem. Toksykol., 2011; XLIV (1): 8-16.
4. K. Kamińska, D. Matak, M. Buczek, A.M. Czarnecka, C. Szczylik: Rola prostaglandyny Eâ w rozwoju raka nerki. Młodzi naukowcy dla polskiej nauki., 2012; 2 (2): 1-8.
5. D. Zaręba: Profil kwasów tłuszczowych mleka sojowego fermentowanego różnymi szczepami bakterii fermentacji mlekowej. ŻYWNOŚÄ. Nauka. Technologia. Jakość., 2009; 6 (67): 59-71.
6. E. Kwiatkowska: Fitoestrogeny sojowe w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Borgis- Postępy Fitoterapii., 2007; 4 (1): 207-211.
7. M. Gołębiewicz: Czy soja jest groźna dla mężczyzn? Men’s Health., 2010; 4.
8. E. Dłużewska, M. Nizler, M. Maszewska: Wpływ wybranych dodatków technologicznych na jakość napojów sojowych. Acta. Sci. Pol., Technol. Aliment., 2004; 3 (1): 93-102.
autor:
mgr dietetyki Alicja Olszówka
absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi