Wraz z większą świadomością społeczeństwa na temat zdrowia coraz więcej osób zaczęło przestrzegać zasad racjonalnego odżywania. Zaczęto zwracać dużą uwagę na produkty spożywcze, ich pochodzenie oraz jakość. Jednak przesadne dbanie o zdrowie paradoksalnie może doprowadzić do poważnej choroby. Ortoreksja określana jest jako „fiksacja na punkcie zdrowego odżywiania się. Zaburzenie to charakteryzuje się stopniowym eliminowaniem przez chorego kolejnych produktów spożywczych z jadłospisu, które w jego oczach niekorzystnie wpływają na stan zdrowia. Ostatecznie prowadzi to do restrykcyjnej diety, która powoduje niedobór składników odżywczych, spadek masy ciała, niedożywienie i inne negatywne skutki zdrowotne. W skrajnych przypadkach może doprowadzić do śmierci.
Ortoreksja jest stosunkowo nowo poznawanym zaburzeniem odżywiania. Samo pojęcie pochodzi od greckich słów ortos-prawidłowy, oraz orexia-apetyt. Pierwszy raz choroba została opisana przez lekarza Stevena Bratmana w 1997 roku, który z powodu nieustającej alergii restrykcyjnie ograniczył swoją dietę. Bratman żywił się tylko produktami ekologicznymi, przygotowując je sam zgodnie z wypracowanymi schematami. Podążanie za idealną dietą przerodziło się w obsesję. Podczas praktyki lekarskiej S. Bratman spotkał pacjentów, którzy podobnie jak on wystrzegali się wielu produktów bojąc się o pogorszenie stanu zdrowia. Spostrzegł, że zarówno on jak i osoby z podobnymi poglądami wyrządzają więcej szkody niż pożytku własnemu zdrowiu.
Diagnostyka ortoreksji
S. Bratman stworzył kwestionariusz złożony z 10 pytań dotyczących nawyków żywieniowych, które mogą posłużyć jako baza do opracowania kryteriów diagnostycznych dotyczących ortoreksji. Kwestionariusz S. Bratmana dał początek próbie empirycznego ustalenia kryteriów diagnozy ortoreksji, której podjął się L.Donini wraz z zespołem z Rzymskiego Uniwersytetu „Sapienza” Aby stwierdzić czy osoba badana cierpi na ortoreksję, konieczne było określenie czy pacjent posiada cechy osobowości obsesyjno-kompulsywnej, tzn czy:
– występuje u niego przesadne przywiązanie do zdrowego sposobu odżywiania
– charakter zaburzenia jest stały
– odczuwa negatywny wpływ odżywiania na jakość życia.
Na podstawie powyższych kryteriów stworzono narzędzie do diagnozowania ortoreksji – kwestionariusz ORTO-15.
Objawy i charakterystyczne zachowania chorych – ortorektyka
Choroba z początku jest trudna do zidentyfikowania. Zaczyna się od skrupulatnego liczenia kalorii, usunięcia z jadłospisu kilku niezdrowych produktów jak np. słodycze, fast foody czy przetworzone produkty. Impulsem do zaostrzenia diety są pobudki czysto zdrowotne, chęć poprawienia kondycji fizycznej, zminimalizowanie objawów alergii pokarmowych.
Proces przygotywywania posiłku przez ortorektyka
Przygotowanie posiłku przez ortorektyka obejmuje kilka faz i rozpoczyna się na wiele godzin przed spożyciem gotowego dania. Pierwszy etap obejmuje intensywne planowanie posiłku. Druga faza to nabywanie produktów, co wiąże się z kilkugodzinną czasami „wyprawą” do sklepu. Trzeci etap to przygotowywanie posiłku z uwzględnieniem wszystkich wytycznych takich jak: konkretny sposób krojenia warzyw, kolejność wrzucanych produktów do garnka, (sam materiał, do którego wrzucane jest jedzenie również jest istotne). Faza ostatnia nazywana jest fazą satysfakcji a związane jest ze spożywaniem posiłku. Samo spożywanie posiłku również ma ustalone zasady. Priorytetem jest powolne spożywanie, wielokrotne przeżuwanie, a całej “ceremonii” powinna towarzyszyć kontemplacja. Jeżeli jednak, któryś z wcześniejszych etapów nie przebiegł zgodnie z planem, miejsce satyfacji zajmuje poczucie winy. Niektórzy autorzy uważają , że ortorektycy mają przeważnie chęć wymierzenia sobie kary – zazwyczaj w formie zaostrzonego jadłospisu.
Cechy osobowości ortorektyków
Podejrzewa się, że ortorektycy to w znacznej mierze wegetarianie, weganie czy frutarianie, ale również osoby mocno zaangażowane w działania organizacji ekologicznych czy obrońcy praw zwierząt. W chorobę popadają szczególnie ludzie skupieni na sobie, perfekcjoniści , również hipochondrycy z zachowaniami kompulsywnymi oraz fobiami. Skłania to do przypuszczenia, iż jest to choroba o podłożu psychicznym, jak np. jadłowstręt psychiczny .
Zdaniem S. Bratmana ortoreksja związana jest z „iluzjonistycznym poczuciem bezpieczeństwa” to znaczy :
– możliwością zapobiegania chorobom dzięki swoim działaniom
– pragnieniem całkowitej kontroli nad życiem
– eliminacją nieprzewidywalności
– ukrytym konformizmem („teoria związana z odżywianiem w nieświadomy sposób pozwala na osiągniecie kulturowo przyjętego wzoru pięknego ciała”)
– pragnieniem duchowości i tożsamości
– ascetyzmem.
Ze względu na to, iż ortoreksja jest nowo poznanym zaburzeniem, brak jest szczegółowych danych statystycznych dotyczących jej rozpowszechnienia. Pomimo braku dokładnych danych epidemiologicznych szacuje się, że ortoreksja może dotyczyć 0,5–1% populacji.
Powikłania i skutki ortoreksji
Powikłania związane z chorobą pojawiają się na wielu płaszczyznach. Organizm pozbawiony niezbędnych substancji odżywczych, wbrew pierwotnym zamierzeniom ortorektyka, zaczyna niedomagać. W literaturze opisano takie komplikacje jak: ogóle osłabienie, znaczny spadek masy ciała, hiponatremia, kwasica metaboliczna, rozedma podskórna i śródpiersiowa, odma opłucnowa, podwyższona aktywność enzymów wątrobowych i bilirubiny oraz pancytopenia (niedobór wszystkich elementów morfotycznych krwi). Pojawiają się także niedobory żelaza, witaminy B12 i białka.
Ważne są następstwa psychiczne pojawiające się w trakcie choroby, a które rzutują na codzienny rytm życia. Nieustanne myślenie o jedzeniu oraz przygotowywanie dań staję się najważniejszym życiowym obowiązkiem, przez co wszystko inne zostają zdegradowane do spraw mało istotnych.
Nie mniej ważne wydają się problemy społeczne oraz rodzinne, które pojawiają się w życiu chorego. Wielu ortorektyków nie spożywa posiłków w miejscu publicznym, a w późniejszych fazach choroby unikają także jedzenia w towarzystwie. Jeżeli chory zdecyduję się wyjść, to zazwyczaj ze swoim posiłkiem. Zachowanie ortorektyka – chociaż bardzo logiczne dla niego samego – skutkuje pogłębiającą się samotnością i poczuciem wycofania społecznego. Chory, często w późniejszej fazie choroby, próbuje wszystkich przekonać o słuszności swojej diety. Nierzadko odgradza się od osób, które podważają jego wybory i zwyczaje żywieniowe.
Leczenie ortoreksji
Leczeniem ortoreksji zajmują się eksperci od zaburzeń odżywiania o podłożu psychicznym. Chory powinien uczęszczać na psychoterapię, która przynosi najlepsze rezultaty w połączeniu ze współpracą dietetyka. Specjaliści zalecają leczenie składające się z terapii poznawczo-behawioralnej oraz farmakoterapii, z zastosowaniem selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Zazwyczaj leczenie choroby to długotrwały proces, w którym ortorektyk musi poradzić sobie z głębszymi przyczynami swojego postępowania.
Piśmiennictwo
1. Hoffman B., Ortoreksja – choroba czy styl życia?, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze.” 2014, nr 3
2. annales.sum.edu.pl/archiwum_publikacje/2013
3. psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_1_2015/119Stochel_PsychiatrPol2015v49i1
4. bonavita.pl/ortoreksja-przyczyny-objawy-skutki-i-leczenie-niebezpiecznie-zdrowej-diety
Małgorzata Słoniewicz
absolwentka gastronomii i dietetyki
Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku