Mniszek lekarski i pokrzywa zwyczajna – chwasty czy panaceum?

Żyjąc w XXI wieku często zapominamy o darach dzikiej natury, uważając, że „zioła” to tylko i wyłącznie rośliny pochodzące z upraw prowadzonych przez człowieka. Tymczasem  zioła to pojęcie tradycyjne i ogólne, często nazywanymi pojęciem „rośliny zielone” czy po prostu „chwasty”. Ogólna definicja opisująca znaczenie wyrażenia „zioła” mówi, że są to rośliny, które zawierają substancje wpływające na metabolizm człowieka i dostarczają surowców zielarskich. Do ziół zaliczmy jednoroczne i dwuletnie rośliny zielone, drzewa, krzewy, byliny i warzywa. Rośliny zielarskie dzielimy na lecznicze, przyprawowe i olejkodajne.

Historia ziołolecznictwa w Polsce

Historia ziołolecznictwa prawdopodobnie sięga czasów epoki kamienia, gdy ludzie zorientowali się, że otaczająca ich roślinność nie tylko urozmaica smak pożywienia, ale też korzystnie wpływa na ich samopoczucie i wygląd. Z licznych źródeł wiadomo, że na leczniczych właściwościach roślin na pewno znali się Felicjanie i Egipcjanie, a tę wiedzę wykorzystali starożytni Grecy, Chińczycy i Rzymianie.

Do Polski wiedzę o ziołach przynieśli z Europy Zachodniej zakonnicy. Początkowo książki zielarskie były pisane w języku łacińskim. Jednym z pierwszych, którzy rozpowszechnili ziołolecznictwo w Polsce był lekarz, profesor Akademii Krakowskiej Jan Stanko (1450-1494), autor „Antibolomenum”- dzieła opisującego 433 gatunki roślin krajowych i 60 gatunków obcych.

W wieku XVIII zaczęto badania w laboratoriach aptecznych nad chemicznym składem ziół co w wieku XIX częściowo doprowadziło do zahamowania rozwoju tradycyjnego zielarstwa w wyniku pojawienia się leków i choć z wyciągami naturalnymi z roślin, to jednak stworzonych sztucznie przez człowieka. Chęć wygodnego życia i szybkich efektów zaczęła wypierać naturę i jej właściwości w pierwotnej formie. Człowiek wolał zażyć tabletkę, wypić syrop lub zakupić gotową maść niż poświęcić czas na odpowiednie zebranie i przygotowanie „leku z natury”.

Pokrzywa zwyczajna i mniszek lekarski dzisiaj

Dziś świadomość ludzkości na temat natury ponownie wzrasta, ludzie w świecie pełnym sztuczności zaczynają ponownie doceniać moc przyrody. W chwili obecnej kuchnie niemal wszystkich narodów sięgają do tradycji kuchni regionalnych. Człowiek w XXI wieku dostrzega, że ludowa dietetyka oparta na wielowiekowych doświadczeniach, wykorzystująca wiele roślin, w tym także dziko rosnących, jest nie tylko naturalna, ale i bardzo aromatyczna  i smaczna.

Szkoda, że przez kilkadziesiąt lat człowiek myśląc, że może być sprytniejszy od przyrody zawładnął środowiskiem naturalnym by swoje istnienie uczynić wygodniejszym. Choć przez ingerencję człowieka z przyrody zniknęło nieodwracalnie kilkadziesiąt gatunków roślin, a inne występują bardzo sporadycznie i są pod ścisłą ochroną, natura wciąż walczy o swoje. W świecie przyrody występują również rośliny oporne na niszczycielskie działanie człowieka. Do jednych z takich roślin zielnych odpornych na szkodliwe działanie człowieka należą mniszek lekarski i pokrzywa zwyczajna. Dla niejednego ogrodnika zmora wypielęgnowanych rabatek i trawników, dla wielu ludzi chorych cenne rośliny o właściwościach leczniczych, dla jeszcze innych wspaniałe surowce kulinarne. Nasuwa się  więc pytanie, czy naprawdę należy tępić te rośliny będące niejednokrotnie niezastąpionym lekarstwem czy przysmakiem? A może nauczyć się czerpać z nich to co w nich najcenniejsze?

Wartościowe składniki ziół powszechnie występujących

Dobroczynny wpływ na organizm człowieka po spożyciu mniszka lekarskiego lub pokrzywy zwyczajnej zawdzięczany jest licznie występującym w nich aktywnych substancji biologicznych. Rośliny te zawierają m.in.:
 

witaminy – uzupełniający czynnik odżywczy, niezbędny do prawidłowego wykorzystywania pokarmów, normalizacji przemiany materii, prawidłowej budowy komórek i funkcjonowania poszczególnych organów organizmu, a w szczególności:

Witaminę C (kwas askorbinowy) – silny przeciwutleniacz, pomaga zapobiegać infekcją wirusowym i bakteryjnym, wzmacnia układ odpornościowy, zapobiega odkładaniu się wapnia w tętnicach, zmniejsza ryzyko rozwoju nowotworów gardła, jamy ustnej, trzustki, żołądka i piersi.

Witaminy z grupy B (szczególnie B2 ryboflawina) – odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu systemu nerwowego i immunologicznego; ryboflawina bierze udział w procesie powstawania neuroprzekaźników, pomaga w prawidłowej pracy układu pokarmowego.

Witaminę E (tokoferol) – jeden z najsilniejszych przeciwutleniaczy, neutralizuje wolne rodniki odpowiedzialne m.in. za starzenie się organizmu oraz choroby układu krążenia. Witamina E zapobiega powstawaniu skrzepów oraz neutralizuje te już istniejące, co zapobiega chorobie niedokrwiennej serca, miażdżycy i zawałom.

Witaminę A (retinol) – w postaci prowitaminy beta-karotenu – przeciwutleniacz zwiększający odporność na infekcje układu oddechowego i moczowego, wspomaga funkcjonowanie układu immunologicznego oraz wpływa na prawidłowy proces widzenia.

sole mineralne – podobnie jak witaminy są to uzupełniające związki odżywcze, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, a w szczególności:

Potas – makroelement niezbędny do zachowania równowagi wodno-elektrolitowej organizmu, regulacji ciśnienia krwi oraz utrzymania prawidłowego rytmu serca, niezbędny przy przekazywaniu bodźców nerwowych.

Fosfor – makroelement niezbędny do budowy kości i zębów, potrzebny w procesach uwalniania energii w komórkach.

Wapń – makroelement będący podstawowym składnikiem budulcowym kości i zębów, jest niezbędny w przewodzeniu bodźców nerwowych, procesach krzepnięcia krwi i funkcjonowania mięśni

Żelazo – mikroelement będący głównym składnikiem hemoglobiny i wielu enzymów uczestniczących w przemianie materii.

terpeny – stanowią dużą grupę związków będących składnikami olejków i żywic, zaliczamy do nich również barwniki występujące w roślinach mniszka i pokrzywy zwyczajnej

Karotenoidy – barwnik żółty mający działanie antynowotworowe, chroni przed rakiem płuc i przewodu pokarmowego

Chlorofil – barwnik zielony mający działanie antynowotworowe, oczyszczające, antyzapalne, zwiększa liczebność czerwonych krwinek

kwasy organiczne – odgrywają podstawową rolę w przemianach energetycznych w komórce, w mniszku występuje:

Kwas foliowy – odgrywa istotną rolę w procesie wytwarzania składników krwi w pokrzywie zwyczajnej występują:

Kwas mrówkowy – mający działanie antybakteryjne

Kwas glikolowy i Kwas glicerolowy

cukry, czyli glukoza, fruktoza i inulina

Glukoza jest środkiem odżywczym dla mięśnia sercowego;

Fruktoza polecana w dietach na cukrzycę;

Inulina dzięki swojej złożonej budowie wykorzystywana jest wspomagająco w początkowych fazach cukrzycy i przy odchudzaniu, korzystnie wpływa na mikroflorę i pracę przewodu pokarmowego oraz wykazuje działanie antynowotworowe.

Od zbioru do przygotowania „leku”

Ważnym aspektem w ziołolecznictwie jest poprawne zidentyfikowanie rośliny oraz zbiór jej potrzebnych części do przyrządzenia poszczególnych preparatów. Chcąc swoją dietę urozmaicić naturalnie występującą roślinnością potrzeba wiele czasu i wiedzy aby zapoznać się z prawidłową identyfikacją poszczególnych rodzajów czy gatunków ziół. O ile w przypadku mniszka lekarskiego i pokrzywy zwyczajnej raczej nikt nie będzie miał trudności  z ich poprawnym wskazaniem, to prawidłowy zbiór tych chwastów już nie będzie taki oczywisty.

Podczas zbioru ziół należy pamiętać, aby pozyskać tylko te części rośliny które chce się wykorzystać, nigdy nie należy niszczyć całych roślin! Jeżeli zdecydujemy się czerpać korzyści z natury, to zadbajmy by przyszłe pokolenia też miały możliwość poznawania jej piękna i właściwości.

Natura jest wspaniałą matką dającą wiele możliwości wykorzystania swych zacnych zasobów ziół. Istnieje wiele rodzajów leczniczych preparatów ziołowych które można przyrządzić osobiście i ze wszystkich dostępnych roślin ziołowych, a sposób ich wykonania jest uniwersalny  m.in.:

• napary lub herbatki – suszone lub świeże zioła zalać wrzątkiem, odstawić do naciągnięcia, przecedzić.
• odwary – rozdrobnione zioła (łodygi, korzenie) gotować przez kilka minut, odcedzić.
• wyciągi – zioła zalać zimną wodą i odstawić na kilka dni.
• nalewki – przygotowane zioła zalać rozcieńczonym spirytusem i odstawić na określony czas w ciemne i ciepłe miejsce.
• okłady – surowiec zielarski nakładamy bezpośrednio na skórę
• parówki – zioła zaparzyć wrzącą wodą, uzyskany napar przelać do naczynia, pochylić się nad nim i przykryć głowę ręcznikiem, wytrzymać 10-15 minut. Wersja tzw. „nasiadówki” – w przypadku np. hemoroidów, ukucnąć nad naczyniem z naparem.
• olejki eteryczne – otrzymywane drogą destylacji z parą wodną skoncentrowane esencje roślinne. Można je nabyć w sklepach zielarskich lub pozyskać w domu.
• inhalacje – rozumiane jako wyżej opisane parówki lub z wykorzystaniem olejków eterycznych i inhalatora.
• kompresy – jałowa gazę zanurzyć w ciepłym lub zimnym odwarze (albo naparze), a następnie przyłożyć na bolące miejsce.
• kataplazmy – przygotować torebkę z gazy, umieścić w niej zioła, zagotować i tak przygotowana saszetkę przyłożyć do bolącego miejsca.
• kąpiele – do przygotowanej kąpieli dodać odpowiednia ilość odwaru ziołowego.
• maseczki – zaparzyć zioła, a następnie je zmiksować, tak przygotowana papkę wymieszać z woda, jogurtem, miodem itp. Nałożyć bezpośrednio na twarz i dekolt lub na gazę z wyciętymi otworami na oczy, nos i usta. Zmyć letnią woda po około 10-15 minutach.
• maści, kremy – należy odparować mocny odwar ziół i połączyć go z olejem roślinnym. Dodatek nalewki przedłuża trwałość preparatu.

Mniszek lekarski i pokrzywa zwyczajna są surowcami zielarskim i ich spożywanie wpływa w znacznym stopniu na organizm człowieka. Należy pamiętać, że przyjmowanie surowców zielarskich, tak samo jak leków, może wywołać niepożądane skutki uboczne i w obu przypadkach istnieją przeciwwskazania do stosowania. Skutki uboczne mogą objawiać się wysypką, dusznościami, gorączką czy krwotokiem.

WAŻNE! 
Przeciwwskazaniem do stosowania mniszka lekarskiego jest nadkwasowość soku żołądkowego oraz wrzody żołądka.

Przeciwwskazaniem do stosowania naparów z pokrzywy zwyczajnej są choroby narządów rodnych kobiety (cysty, polipy). 

U osób wrażliwych większe dawki preparatów z pokrzywy zwyczajnej mogą wywołać reakcje alergiczne, podrażnienia żołądka, obrzęki lub skąpomocz.

Wierzenia, przesądy i historie ludowe związane z wykorzystaniem ziela mniszka lekarskiego i pokrzywy zwyczajnej.
– Mniszek lekarski umieszczony w północno-zachodnim rogu domu przyciąga pomyśle wiatry.
– Aby wysłać wiadomość do ukochanej osoby należy zamknąć oczy, przywołać ją w wyobraźni i wraz z przekazaną wiadomością zdmuchnąć puchową kulę mniszka w kierunku tej osoby.
– Mniszek lekarski był niegdyś wrogiem mężatek, wierzono, że doskonale działa na potencję, skłaniając panów do zdrady. Nasi pradziadkowie chętnie widzieli go w ogródkach w okolicy własnych domów.
– Nasiona pokrzywy zwyczajnej warzone z winem były niegdyś antidotum na zatrucia grzybami i szalejem.
– Podagrę leczono liśćmi i nasionami pokrzywy utartymi z niedźwiedzim sadłem.
– Sok z liści pokrzywy stosowano do wyrobu nabiału, zastępowano nim podpuszczkę, a z młodych liści warzono piwo.
– Pokrzywę wrzuca się do płonącego ognia, aby zapobiec niebezpieczeństwu, trzyma w ręku, aby odganiać złe duchy, nosi przy sobie wraz z krwawnikiem, aby osłabić strach.
– W Polsce dymem z pokrzyw okadzano krowy, aby w noc świętojańską wiedźmy i czarownice nie odebrały im mleka
– Świeżo ścięte pokrzywy umieszcza się pod łóżkiem chorej osoby pomagając przy powrocie do zdrowia.

Natura jest najwspanialszym lekarzem, pomocnikiem w kuchni, kosmetologiem. Szanujmy ją, dbajmy o nią, traktujmy jak najlepszego przyjaciela. Jednakże dokonując wyboru bądźmy świadomi, że żywnością zarówno możemy się leczyć, jak również sobie nią zaszkodzić. Dlatego też warto zwrócić uwagę na słowa, jakie już w starożytności wypowiedział  Hipokrates: „Niech zywność będzie twoim lekarstwem, a lekarstwo twoją żywnością”.

Piśmiennictwo

• Bebłowska B. , Guzowska J. , Rośliny lecznicze opis, zbiór, zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987
• Bles N. , ABC mikroelementów. Świat Książki, Warszawa 2008
• Buhner L. , 30 leków z naturalnej apteki. Klub Dla Ciebie, Warszawa 2009
• Czikow P., Łaptiew J. , Rośliny lecznicze i bogate w witaminy., Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987
• Fiedoruk Ł. , Mazik M. , Pastwa M. , Leksykon ziół część 1 i część 2. Gazeta Wyborcza, Bielsko Biała 2016
• Górnicka J. , Apteka natury. Agencja Wydawnicza Mostowski, Raszyn 2007
• Jakimowicz – Klein B. , Diety dla zdrowia część 1. , Świat Książki, Warszawa 2010
• Kawałko M. J. , Historie ziołowe. , Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin 1986
• King J. , Co radzi lekarz, choroby układu pokarmowego. , Świat Książki, Warszawa 2006
• Machałowska M. , Wojsław K. , Zioła Siostry Marii. , Wydawnictwo Martel
• Marczyk M. , Domowe sposoby leczenia. , Dragon, Bielsko-Biała 2015
• Olechowicz-Stępień W. , Lamer-Zarawska E. , Rośliny lecznicze stosowane udzieci. , Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1986
• Rumiński A. praca zbiorowa, Poradnik plantatora ziół. , Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Poznań 1984
• Scott-Moncrieff Ch. , ABC witamin, naturalne źródła niezbędnych składników odżywczych. , Świat Książki, Warszawa 2005
• Servan-Schreiber D. , Antyrak, nowy styl życia. , Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2010
• Skarżyński A., Magia ziół. , wydawnictwo Alfa, warszawa 1991
• Szymanderska H. , Z łąki na talerz. , Świat Książki, Warszawa 2015
• Treben M. , Apteka Pana Boga. , Exlibris Galeria Polskiej Książki, Warszawa 2006
• www.bonavita.pl
• www.michaltombak.pl
• www.polska.pl
• www.vitalia.pl
• www.naturaity.pl
• www.powiat.swidnica.pl
• pl.herbs2000.com
• www.swiatkwiatow.pl

autor: Jolanta Pacholska 
technolog żywności absolwentka Politechniki Łódzkiej